Türkiye’de zeytin ve zeytinyağı ekonomisi
Zeytin, Akdeniz bölgesinin tipik bitkilerinden biridir ve kökeni çok eski zamanlara dayanmaktadır. Bilim dünyası, zeytin ağacının anavatanının net bir şekilde Anadolu olduğu konusunda genel bir görüş birliğine sahiptir. Mardin, Kahramanmaraş ve Hatay, zeytinin anayurdu olarak kabul edilir. Zeytin yetiştiriciliği, M.Ö. 4000 yılında Anadolu'da başlamış ve zamanla Akdeniz çevresine yayılmıştır. Zeytin, ekonomik değeri ve günlük yaşamda çok yönlü kullanılabilirliği sayesinde, tarihte birçok kültürde merkezi bir rol oynamış ve Akdeniz ekonomisine büyük katkılar sağlamıştır.
Zeytin ağacı, sağlık, gıda, eczacılık ve kozmetik sektörlerinde geniş kullanım alanlarına sahiptir. Zeytin, akıl ve zaferin; zeytin dalı barışın; zeytinyağı ise saflık ve sadeliğin sembolü olarak kabul edilir. Türkiye'de zeytin ve zeytinyağı, kandillerde, yemeklerde, sabunculukta ve şifa kaynakları olarak kullanılarak kültürel zenginliklere önemli katkılarda bulunmuştur.
Zeytincilik, Türkiye'de önemli bir geçim kaynağı olmanın yanı sıra, ülke ekonomisine de ciddi katma değerler sağlamaktadır. Sofralık zeytin ve zeytinyağı üretimiyle ekonomiye büyük katkılar sunulmaktadır. Dünya zeytin ve zeytinyağı piyasası, üretim ve tüketim açısından hızla büyümektedir. Türkiye, zeytin ve zeytinyağında dünya çapında öncü bir konuma yükselme potansiyeline sahiptir.
Dünya zeytinlik alanların ülkelere göre dağılımı (2022, %)
Türkiye Zeytin ekim alanlarında 901 bin hektar ile dünyada 5. Sırada yer almaktadır.
Son on yılda Türkiye'deki meyve veren zeytin ağacı sayısı 129 milyondan 163 milyona yükselmiştir. Ancak ağaç başına düşen verimlilik hâlâ yeterli seviyelere ulaşamamıştır. Türkiye, zeytinyağı sektöründe önemli gelişmeler kaydetmiş olmasına rağmen, özellikle İspanya ve İtalya gibi üretimde öncü olan ülkelerle kıyaslandığında ürün kalitesi, markalaşma ve ihracat açısından henüz aynı seviyede değildir.
Türkiye yaklaştık 3 milyon ton zeytin üretimi ile dünyada, İspanya ve Yunanistan’dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır. 2023 yılında Türkiye dünya zeytin üretiminin yaklaşık %14’ünü karışlamıştır. Geçen sezonda dünya sofralık zeytin üretiminin ülkelere göre payına bakıldığında Türkiye 605 bin ton sofralık zeytin üretimi ile (%20,1 pay ile) birinci olmuştur.
Dünya dane zeytin üretimi (bin ton)
Türkiye'nin zeytinyağı sektörünün gelişim potansiyeli büyük olup, uluslararası pazarda rekabet edebilirliğin artırılması için sürekli ve kaliteli hammaddenin sağlanması şarttır. Üretici koşullarının iyileştirilmesi, zeytinyağı kalitesinin artırılması ve ekonomik kayıpların önlenmesi için uygun saklama koşulları önem taşımaktadır.
Türkiye geçen sene zeytinyağı üretiminde rekor noktaya gelmiştir. Türkiye yaklaştık 380.000 ton zeytinyağı üretimi ile dünyada, İspanya sonra ikinci sırada yer almaktadır. 2023 yılında Türkiye dünya zeytinyağı üretiminin yaklaşık %15’ini karışlamıştır.
Dünya zeytinyağı üretimi (bin ton)
Özellikle geçtiğimiz yıl Türkiye'nin zeytin üretimindeki artış, diğer ülkelerdeki azalışla birleşince, Türkiye'yi zeytinyağı üretim ve ihracatında dünya sıralamasında üstlere taşımıştır. Türkiye'de zeytin ve zeytinyağı sektörünün en büyük iki kooperatif Marmarabirlik ve Tariş'tir. Bu kooperatifler, üretim bölgelerindeki çiftçilerin daha iyi örgütlenmesini sağlamakta ve pazarlama sorunlarını minimuma indirgemektedir. Bu bölgeler dışında zeytin üreticilerinde istenilen bir örgütlenme düzeyi bulunmamaktadır.
Türkiye’nin geçen sene sofralık ihracat değeri yaklaşık 166 milyon Dolar iken zeytinyağı ihracat ise yaklaşık 813 milyon Dolar olmuştur. Toplam zeytin ve zeytinyağından elde edilen ihracat gelirimiz ise 1 milyar Dolara yaklaşmıştır.
2022/2023 zeytinyağı ihracat geliri dünyada 11,7 milyar dolardır. Türkiye dünya zeytinyağı ihracatının miktar olarak %18’ini karşılarken, zeytinyağı ihracat gelirinin yalnızca %7’sini almıştır. Türkiye zeytinyağı ihracatının değeri, dünya lideri İspanya'nın gerisindedir. Bu durum, Türkiye'nin zeytinyağını daha yüksek katma değerli ürünler olarak pazarlama konusunda eksiklikler yaşadığını göstermektedir. Türkiye'de zeytinyağı tüketiminin artırılması için tüketici teşviklerinin sağlanması, etkili tanıtım kampanyalarının düzenlenmesi gerekmektedir.
Sonuç olarak, zeytin ve zeytinyağı ekonomisi, Türkiye'nin tarım ekonomisi için olduğu kadar, bireylerin sağlıklı beslenmesi açısından da önemli bir rol oynamaktadır. Zeytin, sağlık açısından önemli faydalar içerdiği için dünyada giderek artan bir talep görmektedir. Dünyada önemli zeytin ve zeytinyağı üreticisi arasında yer alan Türkiye zeytin ve zeytinyağı sektöründeki küresel rekabet gücünü daha arttıracak tarım politikalarına ihtiyaç duymaktadır.